Nawozy zielone w ogrodzie

Uprawa roślin na nawozy zielone to łatwa i niedroga metoda na poprawę stanu gleby w ogrodzie, przynosząca wiele dodatkowych korzyści. W czasie wzrostu roślin przeznaczonych na zielony nawóz ich system korzeniowy przerasta glebę, dzięki czemu rozluźnia i napowietrza ją. Dodatkowo zwarta masa roślinna chroni górną warstwę gleby przed erozją i ogranicza wzrost chwastów. Wiele z roślin na nawozy zielone potrafi asymilować azot z powietrza i udostępniać go roślinom rosnącym obok lub roślinom następczym. Wiele z nich wytwarza dużo zielonej masy, która wprowadzona do gleby, dostarcza roślinom następczym składników pokarmowych. Duża część roślin polecanych na zielony nawóz to rośliny fitosanitarne, czyli takie, które w pewnym stopniu zapobiegają rozwojowi niektórych chorób lub szkodników na roślinach następczych, czyli uprawianych po zastosowaniu zielonego nawozu.

Rośliny na nawozy zielone możemy stosować w każdym ogrodzie, zarówno ozdobnym, jak i użytkowym. Bardzo duże znaczenie mają nawozy zielone w przypadku, gdy chcemy zregenerować glebę na zaniedbanej, nie uprawianej od lat działce. Warto rozpocząć ją właśnie od wysiania roślin na nawóz zielony, niezależnie od tego, czy zakładamy ogród ozdobny lub trawnik, czy też chcemy uprawiać warzywa, owoce czy zioła. W przypadku bardzo zaniedbanych działek, gdzie gleba jest zbita, wyjałowiona i zachwaszczona, warto poświęcić na uprawę nawozów zielonych nawet cały rok. W ten sposób znacznie poprawimy stan gleby, co ułatwi nam w przyszłości uprawę roślin docelowych. W kolejnych latach rośliny na nawóz możemy wysiewać co roku. W warzywnikach wysiewamy je zwykle na całej powierzchni. W ogrodach owocowych i ozdobnych możemy wykorzystać je jako zasiewy dolne, wysiewając je pod drzewami i krzewami.

Rodzaje nawozów zielonych

Rośliny na nawozy zielone możemy podzielić ze względu na cechy, dzięki którym ich stosowanie daje nam w ogrodzie określone efekty. Są to:

Rośliny wytwarzające dużą ilość masy zielonej (na przykład bobik, żyto lub owies)
Rośliny wzbogacające glebę w azot (na przykład rośliny z rodziny bobowatych)
Rośliny o działaniu fitosanitarnym (między innymi gorczyca, rzodkiew oleista, gryka czy nostrzyk)

Zalety stosowania nawozów zielonych

W każdym ogrodzie bardzo ważne jest utrzymanie gleby w odpowiedniej strukturze i żyzności. Mogą nam w tym pomóc właśnie nawozy zielone. Stosowanie ich w ogrodzie daje nam wiele różnorodnych korzyści, zarówno w trakcie wzrostu roślin wysiewanych na nawóz, jak i po przekopaniu ich z glebą. W czasie wzrostu rośliny tworzą zwartą warstwę i dzięki temu:

chronią glebę przed nadmiernym parowaniem
zmniejszają erozję i wypłukiwanie składników pokarmowych w głąb gleby
hamują rozwój chwastów
korzenie wielu gatunków głęboko spulchniają glebę
korzenie wielu gatunków wydobywają z głębszych warstw gleby potrzebne innym roślinom, a trudno przez nie przyswajalne związki mineralne, które są transportowanie do części naziemnych rośliny. Po jej skoszeniu i przekopaniu związki te wracają do wierzchniej warstwy gleby i są łatwo dostępne dla roślin następczych, zwłaszcza tych o płytkim systemie korzeniowym

Po przekopaniu z glebą:

dzięki wytwarzaniu związków próchniczych poprawiają strukturę gleby oraz jej zdolność do magazynowania wody i składników pokarmowych
regenerują i użyźniają wyjałowioną glebę
poprawiają stan fitosanitarny gleby, dzięki czemu zmniejszają występowanie chorób uprawianych później roślin
dostarczają roślinom łatwo przyswajalnych składników pokarmowych

Sposób i terminy stosowania nawozów zielonych

Nawozy zielone możemy wysiewać w różnych terminach, w zależności od tego, jakiego rezultatu oczekujemy i która z roślin na nawóz zielony pozwoli nam go uzyskać. Często zdarza się, że najlepsze efekty dają mieszanki roślin różnych gatunków. Rośliny na nawóz zielony możemy wysiewać jako plon główny, przedplon lub poplon. Są też wykorzystywane jako śródplony (czyli wsiewki między rządami uprawy głównej) lub międzyplony (głównie wykorzystywane w zmianowaniu). Teren pod zasiew nasion na nawozy zielone należy przygotować równie starannie, jak pod uprawę warzyw. Przed zastosowaniem nawozów zielonych należy oczyścić glebę z chwastów i spulchnić ją.

Plon główny

Uprawa roślin na nawóz zielony trwa wtedy cały sezon wegetacyjny. Zwykle w taki sposób wysiewamy rośliny na nawóz zielony na długo nie uprawianych, zachwaszczonych i wyjałowionych glebach, by poprawić strukturę gleby i użyźnić ją, zanim zaczniemy zakładać na niej ogród ozdobny lub uprawiać warzywa czy owoce. Zwykle pierwsze nasiona wysiewamy wczesną wiosną, a kolejne - latem. Można również wybrać mieszankę na zasiew całoroczny.

Przedplon

Nasiona na nawóz wysiewamy wtedy przed wysadzeniem na miejsce stałe właściwych roślin uprawowych, na przykład późnych odmian warzyw uprawianych z rozsady. Przedplony mogą rosnąć nawet do momentu zasiewu lub sadzenia uprawy głównej, wtedy rośliny na nawóz zielony usuwane są rzędami, a pozostała ich część pozostaje aż do momentu, gdy staje się przeszkodą dla rozrostu młodych roślin następczych. Wtedy ścinamy lub wyrywamy rośliny przedplonowe i możemy pozostawić je na miejscu. Jako przedsiewy możemy stosować szpinak, bób, gorczycę żółtą czy facelię.

Poplon

Mogą one być wysiewane jako poplon letni lub ozimy.

Poplon letni

Wysiewany na przełomie lipca i sierpnia. Jako poplon letni wysiewamy rośliny jare, które pozostawiamy na zimę, by przemarzły. Przemarznięte rośliny stanowią wtedy warstwę tak zwanego mulczu, czyli naturalnej ściółki. Wiosną ten mulcz należy płytko zmieszać z glebą, na głębokość 5-15 cm. Pozwoli to na utrzymanie wiosną odpowiedniej wilgotności gleby. Na poplon letni wykorzystać możemy na przykład łubin żółty, niebieski, facelię błękitną, wykę jarą czy peluszkę (groch polny).

Poplon ozimy

Rośliny na poplon ozimy wysiewamy we wrześniu, a uprawiamy najpóźniej do połowy maja przyszłego roku. Do tego rodzaju siewu nadają się jedynie gatunki zimotrwałe, czyli nie przemarzające. Dużą zaletą poplonu ozimego jest to, że okrywa glebę od jesieni do wiosny i zatrzymuje w niej składniki pokarmowe. Podczas jesiennych i zimowych opadów duże ilości wody wsiąkają w głębsze warstwy gleby, a wraz z woda przemieszczają się w głąb gleby składniki pokarmowe, przez co nie są dostępne dla pierwszych wiosennych warzyw. Poplon ozimy umożliwia zatrzymanie tych składników w górnych warstwach gleby. Do gatunków ozimych należą między innymi wyka ozima, rzepak ozimy czy żyto ozime. Poplonów ozimych nie zaleca się jednak wysiewać na ciężkich i gliniastych glebach.

Mieszanki poplonowe

Mieszanki poplonowe są bardzo przydatne w ogrodach, ponieważ zawierają zwykle kilka gatunków roślin, które mają różne właściwości i dzięki temu działają na glebę i rośliny na kilku płaszczyznach. Mieszanki takie zawierają rośliny płytko, średnio i głęboko korzeniące się, dzięki czemu penetrują glebę na różnych głębokościach. W ich skład wchodzą też rośliny wytwarzające dużo masy zielonej oraz te asymilujące azot z powietrza i wzbogacające w ten składnik glebę. Zawierają też rośliny o właściwościach sanitarnych, co poprawia stan zdrowotny gleby. Mieszanki poplonowe mogą być zarówno jare, jak i ozime.

Zastosowanie nawozów zielonych

Jeśli mamy taką możliwość, warto wydzielić w ogrodzie specjalne miejsce na całoroczny zasiew nawozów zielonych. Wybieramy te, które będą dobrze rosły w naszym ogrodzie - niektóre nadają się do uprawy nawet na glebach bardzo ubogich. Ścięte lub wyrwane rośliny możemy wtedy wykorzystywać w całym ogrodzie, przeznaczając je na ściółkę lub przekopując z wierzchnią warstwą gleby. Jeśli zastosujemy je jako ściółkę, na przykład w warzywniku, poprawi ona wilgotność gleby, a rozkładając się, będzie dostarczać warzywom dodatkowych składników pokarmowych. Można również dodawać rośliny do pryzmy kompostowej. Na przykład rośliny z rodziny bobowatych znacznie wzbogacają kompost w azot, co jest bardzo przydatne wtedy, gdy kompostujemy materiały bogate w węgiel, takie jak liście drzew, korę czy słomę. W ten sposób poprawiamy niekorzystny stosunek węgla do azotu. Rośliny z rodziny bobowatych można również wykorzystać do zrobienia płynnej gnojówki, którą używamy później do polewania kompostu lub bezpośrednio do nawożenia roślin w ogrodzie.

Rośliny na nawóz zielony możemy stosować również pod drzewami i krzewami, jako tak zwane zasiewy dolne. Najlepiej do tego celu nadają się rośliny z rodziny bobowatych, na przykład koniczyna biała i perska, które rosnąc wśród innych roślin, będą dostarczały im dodatkowego azotu. Można wysiewać je pod drzewami i krzewami owocowymi, a także między warzywami w ogródku warzywnym. Między wszystkimi roślinami i pod nimi można również sadzić facelię i aksamitkę, ponieważ odstraszają one nicienie i w ten sposób chronią nasze rośliny. Mogą tam również rosnąć rośliny, których użyjemy później do produkcji naturalnych środków ochrony roślin, na przykład pokrzywy.

Wybór roślin na nawóz zielony jest uzależniony od jakości gleby. Nawozy zielone szczególnie pożądane są na glebach lekkich i przepuszczalnych, ponieważ gleby te potrzebują próchnicy do zwiększenia swojej zdolności sorpcyjnej. Sprawdzą się tutaj gatunki o niedużych wymaganiach wodnych, na przykład saradela. Odpowiednia będzie również facelia, a także gryka, łubin żółty czy żyto. Na glebach średnich możemy wysiewać łubin wąskolistny, białą gorczycę, peluszkę, rzodkiew oleistą, a jako poplon ozimy - wykę ozimą. Na glebach żyznych dobrze rosną bobik, wyka jara oraz rzepak i rzepik ozimy.

Wprowadzanie do gleby

Ważnym etapem jest wprowadzenie nawozu zielonego do gleby. Duże znaczenie ma, w której fazie rozwojowej roślin wprowadzamy rośliny do gleby, a tempo procesów rozkładu zależy też od zasobności roślin w azot oraz stopień napowietrzenia gleby. Rośliny młodsze rozkładają się w glebie szybciej niż starsze, wyrośnięte i o twardych łodygach. Zwykle więc rośliny na nawóz zielony przekopujemy z glebą w momencie, gdy zaczynają kwitnąć. Na glebach lekkich rośliny przekopujemy na głębokość 12-15 cm, na ciężkich 8-10 cm. Trzeba przy tym uważać, by materiał roślinny nie znalazł się za głęboko, ponieważ będzie wtedy brakowało tlenu, co znacznie utrudni rozkład zielonego nawozu, może też spowodować, że zamiast prawidłowego rozkładu, w glebie zaczną zachodzić niewłaściwe przemiany beztlenowe. Ważne jest zastosowanie odpowiedniej techniki wprowadzania nawozów zielonych do gleby. W ten sposób unikniemy gnicia roślin w głębszych warstwach gleby. Rośliny bardzo niskie, o małej ilości zielonej masy, możemy wprowadzić bezpośrednio do gleby. Odmiany wyższe trzeba wcześniej rozdrobnić lub pozostawić na ziemi, aż trochę zwiędną i dopiero wtedy przekopać. Do przekopania najlepiej użyć wideł szerokozębnych, można tez wykorzystać glebogryzarkę. Jeśli nie zdążymy przekopać roślin i wytworzą się na nich nasiona, taki nawóz zielony staje się mniej wartościowy, bo wiele minerałów transportowanych jest z liści do nasion. Wtedy lepiej skosić rośliny i przeznaczyć na ściółkę lub kompostowanie. Należy również pamiętać, że po zastosowaniu nawozów zielonych gleba będzie miała luźną strukturę, dlatego w ogrodach warzywnych bezpośrednio po nawozach zielonych lepiej jest uprawiać rośliny z rozsady niż z siewu - nasiona do kiełkowania potrzebują gleby osiadłej. Rośliny na nawóz zielony, które asymilują azot z powietrza, można ściąć, a korzenie pozostawić w glebie (na przykład na zimę) - bardzo szybko się rozłożą.

Nawozy zielone w zmianowaniu

Rośliny na nawóz zielony można z powodzeniem stosować w zmianowaniu przy uprawie warzyw. Możemy wysiewać je zawsze, gdy grządki są okresowo puste, Wczesną wiosną można zasiać rośliny na nawóz w miejscach, gdzie rośliny będziemy wysiewać lub wysadzać dopiero w drugiej połowie maja, na przykład w miejscu przygotowanym pod sadzenie papryki czy pomidorów. W trakcie sezonu rośliny na nawóz możemy wysiewać wszędzie tam, gdzie przez jakiś czas nic nie rośnie. Najlepiej, by gleba przez jak najdłuższy okres była zakryta roślinami. Jednak wykorzystując rośliny na nawóz w zmianowaniu musimy pamiętać, że roślinami następczymi nie mogą być gatunki spokrewnione, czyli należące do tej samej rodziny. Przestrzeganie tej zasady umożliwia wyeliminowanie wielu groźnych chorób i szkodników atakujących spokrewnione ze sobą rośliny. Głównie dotyczy to roślin z rośliny krzyżowych, takich jak gorczyca, rzepak i rzodkiew - nie można bezpośrednio po nich uprawiać roślin kapustnych. Podobnie wysianie na nawóz roślin strączkowych wyklucza uprawę na tym stanowisku fasoli czy bobu. Należąca do rodziny rdestowatych gryka nie powinna być wysiewana przed uprawą szczawiu i rabarbaru, a żyto ozime przed uprawą należącej do tej samej rodziny traw kukurydzy cukrowej. Idealną rośliną na nawóz zielony w ogrodzie warzywnym jest facelia błękitna. Ponieważ należy ona do rodziny czerpakowatych, nie jest spokrewniona z żadną rośliną ogrodową. Dodatkowo facelia jest dekoracyjna, bo pięknie kwitnie, jest też rośliną miododajną. Jej wadą może być stosunkowo wysoka cena w porównaniu do pozostałych nasion na nawozy zielone.

Gatunki roślin na nawóz zielony

Na nawóz zielony możemy przeznaczyć różne gatunki roślin. Najczęściej wysiewane są gatunki z rodziny bobowatych i krzyżowych, ale mamy również gatunki z rodziny rdestowatych czy czepakowatych.

Rodzina bobowatych

Rodzina roślin bobowatych (motylkowych) to grupa roślin, które potrafią dostarczyć azot z powietrza innym roślinom. Żyją one w symbiozie z żyjącymi w glebie bakteriami z grupy Rhizobium, zwanymi bakteriami brodawkowymi, które potrafią wiązać azot z powietrza. Bakterie gromadzą się przy włośnikach korzeni, a wtedy roślina wytwarza brodawki, do których przenoszą się bakterie (stąd nazwa bakterie brodawkowe). Roślina dostarcza bakteriom składniki pokarmowe, a w zamian bakterie wiążą azot z powietrza i przekształcają go w dostępny dla roślin azot związany organicznie. Jest go zwykle tak dużo, że wystarcza go także dla innych roślin, dlatego rośliny strączkowe są tak cenione jako nawóz zielony. Na nawozy zielone uprawiane są zwykle należące do tej rodziny rośliny strączkowe: łubin, seradela, lucerna, koniczyna, wyka, groch i wszystkie gatunki fasoli. W przypadku roślin strączkowych najlepiej korzenie pozostawić bezpośrednio w glebie, a zielone części ściąć.

Seradela

Można uprawiać ją na wszystkich rodzajach gleb, a szczególnie przydatna jest do uprawy na glebach lekkich. Początkowo rośnie powoli i ma długi okres wegetacji. Jej silnie rozwinięty system korzeniowy spulchnia glebę i poprawia jej strukturę. Lepiej sprawdza się na glebach średnich lub żyznych, niż na lekkich.

Łubin żółty

Nadaje się na gleby lekkie, nie znosi dużej ilości wapnia w podłożu. Doskonale rośnie na glebach lekko kwaśnych. Jego korzenie sięgają nawet 2 metry w głąb gleby, więc z łatwością pobierają z głębszych warstw składniki pokarmowe i wodę.

Łubin wąskolistny

Ma palowy system korzeniowy, który z łatwością dociera do głębszych warstw gleby, skąd pobiera składniki pokarmowe i wodę. Uzyskujemy z niego jednak mniej masy zielonej, niż z łubinu żółtego.

Bobik

Ma najwyższe wymagania glebowe spośród roślin strączkowych. Wymaga gleb żyznych i zasobnych w wodę. Można z niego uzyskać bardzo dużą ilość masy zielonej. Jest rośliną fitosanitarną.

Groch siewny (peluszka)

W obrębie gatunku wyróżniamy podstawowe dwie grupy. Do pierwszej należą odmiany o większych wymaganiach glebowych - uprawiane są głównie na nasiona przeznaczone do konsumpcji. Drugą grupę stanowią odmiany o mniejszych wymaganiach glebowych, zwane potocznie peluszkami - właśnie te możemy uprawiać na zielony nawóz. Peluszki zwykle występują jako składniki mieszanek roślin strączkowych lub strączkowo-zbożowych. Są to rośliny fitosanitarne.

Wyka siewna

Najlepiej plonuje na glebach średnich i żyznych. Wyka występuje w dwóch odmianach, jako wyka jara lub ozima.

Nostrzyk

Jest niezawodny w plonowaniu, udaje się nawet na bardzo słabych, piaszczystych glebach. Jest roślina fitosanitarną. Wytwarzane przez niego kumaryny odstraszają myszy i nornice.

Rośliny strączkowe drobnonasienne

Do tej grupy należą różne odmiany koniczyny lucerna siewna. Są to rośliny, które mogą być stosowane jako plon główny do regeneracji mocno wyjałowionych, zaniedbanych gleb.

Rośliny z rodziny krzyżowych

Gorczyca

Charakteryzuje się szybkim przyrostem masy zielonej. Ze względu na szybkie wschody i przyrost masy zielonej często uprawiana jest jako międzyplon. Jest tolerancyjna na późny wysiew. Najlepiej udaje się na glebach piaszczysto-gliniastych, o odczynie zbliżonym do obojętnego. Ma właściwości fitosanitarne - ogranicza na przykład rozwój grzyba powodującego białą zgniliznę cebuli. Hamuje również rozwój chwastów.

Rzepak ozimy

Początkowo rośnie wolno, w porównaniu do innych roślin daje stosunkowo mniejszą ilość zielonej masy. Ma duże wymagania glebowe, dlatego najlepiej sprawdza się na glebach żyznych i dobrze uwilgotnionych.

Rzodkiew oleista

Ma stosunkowo niewielkie wymagania cieplne, wodne i glebowe. Jest rośliną fitosanitarną. Dostępne są odmiany zarówno jednoroczne, jak i dwuletnie.

Rodzina rdestowatych

Gryka

Jest odporna na szkodniki i choroby roślin, wydziela flawonoidy: taninę, która hamuje rozwój pędraków w glebie i rutynę, ograniczającą wzrost chwastów. Może być uprawiana na glebach bardzo słabych.

Rodzina czerpakowatych

Facelia

Ma niewielkie wymagania glebowe, jest wytrzymała na suszę. Ma małe wymagania glebowe, choć plonuje lepiej na glebach żyznych. Szybko rośnie, jest wytrzymała na jesienne przymrozki. Ze względu na kruche łodygi jest łatwa do przekopania.

Zboża

Żyto ozime

Daje dużo zielonej masy. Wydziela substancje korzeniowe, które hamują rozwój chwastów. Ma małe wymagania glebowe i cieplne.