Burak ćwikłowy

Burak ćwikłowy (Beta vulgaris) jest rośliną dwuletnią należącą do rodziny szarłatowatych. W pierwszym roku uprawy tworzy korzeń spichrzowy, który może sięgać nawet do głębokości 330 cm i rozpiętości 122 cm oraz rozetę liści. Pęd kwiatostanowy i nasiona tworzą się dopiero w drugim roku. Liście w rozecie są trójkątne lub owalne, najczęściej o zielonym zabarwieniu i osadzone są na długich ogonkach. Częścią jadalną może być czerwony, jaskrawożółty lub biały korzeń spichrzowy. Jadalne są również młode liście (to tzw. botwina). W przekroju buraki mogą być wybarwione jednolicie bądź posiadać wyraźne pierścienie. Warzywo to swoją popularność zawdzięcza stosunkowo łatwej uprawie oraz możliwościom przechowania przez zimę w postaci świeżej, bez większej straty swoich walorów. Roślina należy do najzdrowszych warzyw korzeniowych. Korzenie w swoim składzie zawierają białka, tłuszcze, cukry i duże ilości błonnika, który wpływa dodatnio na trawienie, jak również sole mineralne, kwasy organiczne, które nadają mu przyjemny smak oraz witaminy, a także barwnik roślinny - betaninę. Składniki mineralne zawarte w korzeniach wpływają na nasz organizm odkwaszająco. Korzenie buraka ćwikłowego możemy spożywać w najróżniejszych postaciach, np. na surowo - utarte w postaci surówki lub soku po przepuszczeniu ich przez sokowirówkę, jak również gotowane czy pieczone.

Odmiany

Odmiany buraka ćwikłowego różnią się między sobą:

• kształtem korzeni spichrzowych (mogą mieć kształt kulisty lub wydłużony),
• długością okresu wegetacji (odmiany wczesne, średnio wczesne oraz późne),
• barwą skórki i miąższu,
• zawartością cukrów i innych składników pokarmowych (zawartość cukrów w dużej mierze decyduje o smaku tego warzywa, gdyż uważa się, że im jest wyższa, tym burak smaczniejszy),
• odpornością na choroby,
• skłonnością do gromadzenia azotanów oraz metali ciężkich,
• skłonnością do przedwczesnego wybijania w pędy kwiatostanowe, tzw. pośpiechowatości, które ma istotne znaczenie szczególnie w uprawie na wczesny zbiór.

Wymagania glebowe i klimatyczne

Burak ćwikłowy nie jest wymagający w stosunku do rodzaju gleby i udaje się na większości z nich, ale najbardziej odpowiednia jest ta piaszczysto-gliniasta. Najlepiej jest również, jeśli jest to gleba próchnicza zasobna w wapń. Dobra jej struktura zapewnia uzyskanie typowego kształtu korzeni uprawianych odmian buraków. Największe znaczenie ma to w przypadku uprawy buraków ćwikłowych o wydłużonych korzeniach. Gleba pod uprawę buraka nie może być kamienista, gdyż będzie powodowała zniekształcenia i rozwidlanie się korzeni. Warzywo to jest wrażliwe na zakwaszenie gleby, dlatego powinno być uprawiane na glebie o odczynie zbliżonym do obojętnego lub lekko zasadowym. Zbyt niski odczyn jest przyczyną słabszych wschodów i zamierania siewek, a także zaburzeń fizjologicznych roślin. Ze względu na dobrze rozwinięty system korzeniowy, wymagania wodne warzywa są umiarkowane, dlatego krótkotrwałe okresy suszy znosi lepiej niż inne warzywa korzeniowe.

Burak ćwikłowy jest rośliną klimatu umiarkowanego i najlepiej rośnie w temperaturze 15-18 stopni C, jednakże w wyższej wzrost również jest prawidłowy. Buraki wysiewa się później niż inne rośliny korzeniowe, gdyż kiełkują dopiero w temperaturze 8 stopni C i jest to minimalna wartość termiczna kiełkowania dla nasion buraka. Wymagana temperatura do wschodów to 11 stopni C. W sytuacji, gdy temperatura przez kilkanaście dni utrzymuje się poniżej 10 stopni C - burak może zacząć wytwarzać pędy kwiatostanowe. Natomiast tego stanu rzeczy nie powoduje krótkotrwałe obniżenie temperatury nawet do 0 stopni C. Młode siewki są wrażliwe na przymrozki, podczas których może dochodzić do ich uszkodzeń. Nie są korzystne również w okresie zbiorów, gdyż powodują ich gorsze przechowywanie. Najlepszą lokalizacją dla nich jest stanowisko słoneczne, ale dobrze poradzą sobie również i w półcieniu.

Zmianowanie

Podczas uprawy buraka ćwikłowego powinniśmy stosować się do prawidłowego następstwa roślin po sobie stosując płodozmian.

• Zmianowanie ze względu na wymagania pokarmowe roślin względem azotu (N): ma średnie wymagania pokarmowe, więc korzystne jest sadzenie go na stanowisku po roślinach o wysokich wymaganiach pokarmowych.
• Zmianowanie według pokrewieństwa roślin: nie należy uprawiać go po sobie oraz po innych gatunkach buraków, a także innych warzywach z rodziny szarłatowatych, nie częściej niż co 4 lata na tym samym stanowisku, aby nie dopuścić do rozwoju i rozprzestrzeniania groźnych szkodników i chorób, zwłaszcza mątwika burakowego i parcha zwykłego.
• Zmianowanie według podziału na 5 typów użytkowych roślin (w kolejności: korzeniowe, liściowe, kwiatowe, owocowe i nasienne): jest rośliną korzeniową, sadzimy ją więc po roślinach owocowych i nasiennych.
• Zmianowanie ze względu na rośliny korzeniące się płytko i głęboko: korzeni się głęboko, więc najlepiej uprawiać ją na kwaterze po roślinach korzeniących się płytko.
• Zmianowanie w ramach uprawy w jednym roku jako przedplon, plon główny, poplon: uprawiany jest jako plon główny. Dobrym przedplonem dla tego warzywa są wtedy sałata, cebula ozima lub z dymki oraz groch na zielono. Do innych roślin warzywnych zalecanych jako przedplon należą: kukurydza, por, ogórek, pomidor, sałata, groch oraz bób. Natomiast niezalecane jako przedplon są rośliny takie jak: kapusta, kalafior, brokuł, rzodkiewka, marchew, pietruszka, rabarbar oraz ziemniak.

Uprawa współrzędna - dobre i złe sąsiedztwo

Na uprawę współrzędną buraka ćwikłowego korzystnie wpływa sąsiedztwo takich warzyw jak: fasola karłowa, groch, roszponka, ogórek, kapusty, kalarepa, sałaty, pasternak, rzodkiewka i rzodkiew, cebula oraz truskawki. Natomiast może odczuć niekorzystne towarzystwo w przypadku ziemniaka, marchwi, pora, szpinaku, fasoli tycznej, pomidora oraz kukurydzy cukrowej. Korzystny jest też ten sposób jego uprawy z ziołami, takimi jak cząber, ogórecznik, koper, czosnek, kolendra, kminek, natomiast niekorzystnie działanie na niego może mieć szczypiorek.

Przygotowanie gleby

Burak potrzebuje głębokiego i starannego spulchnienia gleby po to, aby jego korzeń mógł się swobodnie rozwijać.

Siew

Nasiona najczęściej wysiewa się wprost do gruntu w rzędzie w płaskiej uprawie gleby. Materiałem siewnym większości odmian buraków ćwikłowych są kłębki, zawierające 2-5 nasion, jednak są również dostępne odmiany jednokiełkowe, które eliminują potrzebę przerywania. Możemy również skorzystać z wysiewu nasion w formie nasion otoczkowanych, które możemy wysiewać punktowo lub nasion na taśmie, które eliminują potrzebę przerywki i zapewniają szybkie równomierne wschody. W zależności od odmiany buraka sieje się je w rzędzie w odległości 18-25 cm w uprawie na wczesny zbiór pęczkowy oraz 25-50 cm w pozostałych uprawach, na głębokość od 1,5-2 do 3 cm. W zależności od rodzaju gleby: na glebach cięższych 2 cm, a na lżejszych 3 cm. Płytszy wysiew niż zalecany może pogorszyć wschody na skutek przesuszenia wierzchniej i braku dostatecznej wilgotności górnej warstwy gleby, a z kolei głębszy wysiew może powodować opóźnienie wschodów i zmniejszenie ich liczby.

Termin siewu zależy głównie od rodzaju przeznaczenia plonu:

• a) na zbiór pęczkowy: wysiew nasion od początku kwietnia,
• b) do bezpośredniego spożycia latem i jesienią: wysiew od końca kwietnia do połowy maja,
• c) do dłuższego przechowywania: wysiew nasion od końca maja do początku lipca (buraki z późnego terminu siewu odznaczają się szczególnie dobrym smakiem).

Nawożenie buraka ćwikłowego

Burak ćwikłowy ze względu na swój silnie rozwinięty i głęboko sięgający system korzeniowy, który może w późniejszym okresie wegetacji z powodzeniem korzystać ze składników głębiej zalegających w profilu glebowym, zalicza się do warzyw o średnich wymaganiach pokarmowych. Największe potrzeby wykazuje względem azotu (N) i potasu (K). Burak jest wrażliwy na niedobór boru (B), który objawia się zgorzelą liści sercowych i suchą zgnilizną korzeni, a także manganu (Mn) oraz molibdenu (Mo). Nawożenie azotem jest tym, na czym należy zwrócić szczególną uwagę, bo zbyt duża dostępność tego pierwiastka w glebie powoduje, że korzenie kumulują nadmierną ilość azotanów, osiągają zbyt duże rozmiary, gorzej się wybarwiają oraz gorzej przechowują. Jeśli istnieje potrzeba nawożenia azotowego, to najlepiej całą dawkę zastosować w całości przed siewem buraka, co częściowo ogranicza kumulację azotanów. Istnieje kilka zasad prowadzących do ograniczenia akumulowania azotanów w korzeniach spichrzowych buraków:

• należy kontrolować aktualną zawartość azotu, a jego dawki dostosować do aktualnego zapotrzebowania,
• nie należy nawozić zbyt późno pogłównie, dawkę nawozu najlepiej zastosować w całości przed siewem,
• należy dbać o odpowiednią zawartość wapna w glebie i poziom pH,
• należy dobierać odmiany gromadzące mniej azotanów.

Nawożenie organiczne

Nawożenie organiczne powinno być stosowane w pierwszej kolejności z tego względu, że są to nawozy pochodzenia naturalnego, poprawiające właściwości fizyczne, biologiczne oraz chemiczne. Szczególnie polecane są tutaj nawozy kompleksowe, takie jak obornik ze ściółkowej hodowli zwierząt, kompost czy wermikompost, które mają wszystko, co potrzebne dla gleby: polepszają jej strukturę, pobudzają życie biologiczne oraz dostarczają składników mineralnych.

Nawozy organiczne, które możemy użyć do uprawy buraka ćwikłowego:

• obornik granulowany, suchy bądź przekompostowany (w przypadku buraka ćwikłowego ze względu na dużą skłonność do gromadzenia azotanów należy uprawiać w drugim lub trzecim roku na glebach zasobnych w próchnicę),
• wermikompost
• kompost - tutaj rodzaje, rodzaje, nawożenie kompostem
• gnojówki i gnojowice,
• nawozy zielone,
• nawozy humusowe
• mączki skalne (ze skał wulkanicznych bazaltowych, granitowych lub osadowych skał ilastych).

Nawożenie mineralne

Wysokość dawek nawozów mineralnych powinna być uwarunkowana aktualną zasobnością przyswajalnych form składników pokarmowych w glebie, dlatego powinno być stosowane racjonalnie i prowadzone jako uzupełnienie nawożenia organicznego, najlepiej w oparciu o analizę chemiczną gleby lub o wizualną analizę roślin. Burak ćwikłowy jest warzywem chlorkolubnym, a więc wskazane jest stosowanie preparatów zawierających ten składnik. Natomiast na zawartość siarki warzywo jest obojętne, dlatego pod tym względem mamy dowolność w wyborze nawozu. Nawozy mineralne możemy stosować przedsiewnie, jak i pogłównie.

a) pH gleby

Prawidłowy odczyn gleby, który w przypadku buraka ćwikłowego mieści się w granicach pH 6-7,5, w dużej mierze warunkuje odpowiednie zaopatrzenie go w składniki pokarmowe. Kwasowość gleby możemy zmierzyć samodzielnie odpowiednim miernikiem pH gleby lub kwasomierzem glebowym Helliga. W przypadku zbyt niskiego odczynu pH - glebę należy zwapnować poprzez użycie jednego z nawozów wapniowych, jednak nie może on być uprawiany bezpośrednio po tej czynności, dlatego należy przeprowadzić ją odpowiednio wcześniej, najlepiej w roku poprzedzającym uprawę lub pod roślinę poprzedzającą jego uprawę. Na glebach ubogich w magnez polecane jest zastosowanie wapna zawierającego ten składnik, który hamuje pobieranie i kumulację metali ciężkich. Odpowiednia zawartość wapnia w glebie ograniczy pobieranie z niej metali ciężkich, a także nadmierne akumulowanie azotanów w korzeniach buraka. Natomiast przy zbyt wysokim pH glebę możemy zakwasić poprzez użycie siarki, torfu kwaśnego, zmielonej lub przekompostowanej kory z drzew iglastych oraz nawozu azotowego z siarką (siarczanu amonu). Jednak konieczność tego zabiegu zdarza się stosunkowo rzadko ze względu na to, że większość gleb w naszych warunkach znacznie częściej wymaga odkwaszania.

b) nawozy jednoskładnikowe

Stosujemy w sytuacji, gdy na podstawie analizy chemicznej gleby lub wizualnej występuje deficyt jednego ze składników pokarmowych. Ze względu na skłonność do akumulowania azotanów należy zwrócić szczególną uwagę na odpowiednie stosowanie nawozów azotowych. Najlepiej jeśli stosujemy azot w formie mocznika, ponieważ ogranicza to kumulację azotanów w roślinach.

c) nawozy wieloskładnikowe

Szczególnie polecane są te z zawartością mikroelementów, gdy mamy ograniczony dostęp do tzw. kompleksowych nawozów organicznych, takich jak wermikompost, kompost czy obornik.

Pielęgnacja buraka ćwikłowego

Przerywka

Przy wysiewaniu nasion z kłębków konieczne jest przerzedzenie siewek, gdyż z jednego kłębka potrafi wyrosnąć od 2 do 5 roślin. Wykonuje się to w czasie, gdy rośliny mają już 2-4 liście, pozostawiając rośliny w rzędzie co 2-4 cm w uprawie na zbiór pęczkowy oraz co 4-6 cm przy pozostałych celach uprawy. Możemy zastosować mieszaną technikę i mieć zarówno rośliny na wczesny jak i zwykły zbiór. W tym celu na początku pozostawiamy roślinom 2-centymetrowe odstępy. Potem sukcesywnie usuwamy rośliny o większych korzeniach tak, aby docelowo odległość pomiędzy stałymi siewkami wynosiła 4-6 cm. Burak dobrze znosi przesadzanie, dlatego jeśli okaże się, że w niektórych miejscach siewki rosną zbyt rzadko, to miejsca te możemy wypełnić roślinami, które uzyskamy po przerwaniu. Przerywkę najlepiej robić podczas pochmurnej pogody, kiedy gleba jest wilgotna.

Okrywanie

W uprawie na wczesny zbiór, plony można przyspieszyć o 7-14 dni stosując czasową osłonę np. z agrowłókniny wiosennej o masie od 17 do 30 g/m2 przez okres 4-5 tygodni od siewu.

Odchwaszczanie i spulchnianie

Uprawę buraka ćwikłowego należy systematycznie odchwaszczać przez cały ich okres wzrostu, zapewniając w ten sposób dogodne warunki do wzrostu oraz chroniąc przed chorobami i szkodnikami. Odchwaszczanie jest szczególnie ważne na początku od wschodów do 6 tygodnia po wschodach. W tym czasie istnieje największe ryzyko zagłuszenia siewek przez chwasty. W późniejszym czasie, gdy rośliny rozrosną się i zakryją liśćmi powierzchnię gleby w międzyrzędziach, chwasty są znacznie mniej groźne. Najlepiej jeśli odchwaszczanie jest połączone z płytkim wzruszaniem gleby, co dodatkowo ją spulchni i napowietrzy. Jeśli chwasty nie posiadają nasion i nie są porażone przez choroby i szkodniki to możemy nimi ściółkować międzyrzędzia lub przeznaczyć do przekompostowania.

Ściółkowanie

Poprzez odpowiednie ściółkowanie gleby w międzyrzędziach możemy zaoszczędzić sobie część pracy (odchwaszczanie, podlewanie) i stworzyć jeszcze lepsze warunki do rozwoju buraków ćwikłowych. Możemy w tym celu użyć jednej ze ściółek organicznych lub nieorganicznych.

Nawadnianie

O odpowiednią wilgotność gleby należy zatroszczyć się szczególnie na początku uprawy od momentu siewu. Stosunkowo większa wilgotność jest potrzeba do kiełkowania nasion oraz do ukorzenienia się roślin aż do chwili wykształcenia 2-3 liści. W późniejszym okresie burak tworzy głęboki silnie rozbudowany system korzeniowy, dlatego znosi dosyć dobrze przejściową suszę. Możemy kontrolować wilgotność za pomocą specjalnego wilgotnościomierza do gleby.

Zbiór i przechowywanie

Buraki ćwikłowe nie muszą dojrzewać, dlatego możemy je wykorzystywać do spożycia w różnych momentach ich wzrostu. Dzięki temu w trakcie wegetacji już po około 8 tygodniach na bieżąco mamy dostęp do świeżego warzywa, bez konieczności jego przechowywania. Na początku młode buraczki możemy spożywać razem z liśćmi, potem wykorzystujemy już tylko sam korzeń. Należy wtedy zbierać większe rośliny, a mniejsze pozostawiać do dorośnięcia. Jednak po przekroczeniu terminu zbioru dla danej odmiany - należy je zebrać, gdyż nie możemy zwlekać i zostawiać ich zbyt długo w glebie, ponieważ ich korzenie mogą zacząć twardnieć i drewnieć. Aby je zebrać z grządki, należy delikatnie podważać korzenie widłami ogrodniczymi oraz otrząsać z ziemi i ukręcić liście. Ucinanie nie jest zalecane, ponieważ będzie to powodowało wypływanie soku, który dosyć silnie plami. Liście nie przeznaczone do spożycia, które nie są porażone przez szkodniki i choroby - możemy przeznaczyć do ściółkowania lub przekompostowania. Jeśli zdarzy się nam uszkodzić korzeń, to należy przeznaczyć takiego buraka do bieżącego spożycia, gdyż będzie się źle przechowywał.

Terminy zbioru w zależności od rodzaju przeznaczenia plonu:

• a) na zbiór pęczkowy: zbiór czerwiec - lipiec,
• b) do bezpośredniego spożycia latem i jesienią: zbiór lipiec - sierpień,
• c) do dłuższego przechowywania: zbiór koniec września - początek października (koniecznie jeszcze przed przymrozkami).

Do długiego przechowywania nadają się najlepiej buraki ze zbioru jesiennego, kiedy to zbierane są jednorazowo. Są one wówczas smaczne i niezbyt duże, dlatego możemy je konserwować, jak również przechowywać w piwnicy, gdzie umieszczone w skrzyniach wypełnionych wilgotnym piaskiem, torfem lub trocinami nie będą tracić szybko swoich właściwości. Należy jednak uważać, aby buraki nie stykały się ze sobą. Co jakiś czas należy sprawdzać zawartość skrzynek i usuwać psujące się korzenie. Zwykle do tego typu przechowania przeznacza się odmiany o korzeniu wydłużonym, jednak nadaje się do tego niemal każda odmiana. W opisany sposób możemy je przechowywać przez 3-4 miesiące aż do wczesnej wiosny. Należy tutaj nadmienić, że optymalne warunki przechowalnicze to temperatura w granicach 1-2 stopni C, przy wilgotności względnej powietrza wynoszącej 95-98%. W postaci świeżej do krótszego przechowywania możemy je trzymać w lodówce maksymalnie przez około 2 tygodnie.

Choroby i szkodniki

Podstawą do walki z chorobami i szkodnikami powinny być wszelkie działania profilaktyczne i odpowiednia pielęgnacja, które prowadzą do stworzenia roślinie dogodnych warunków wzrostu i rozwoju. Związane jest z tym szereg działań, które powinniśmy podjąć.

Profilaktyka i zabiegi ograniczające występowanie chorób i szkodników:

• stosowanie się do zasad zmianowania oraz uprawy współrzędnej,
• stosowanie odmian odpornych na choroby i szkodniki (szczególnie na chwościka burakowego),
• ochrona i wprowadzanie organizmów pożytecznych,
• właściwe terminy siewu,
• odpowiednia rozstawa rzędów i zagęszczenie roślin,
• staranna pielęgnacja roślin: siew i sadzenie we właściwych terminach, nawadnianie w okresach niedoborów i dużego zapotrzebowania na wodę, zapobieganie wzrostu chwastów poprzez ściółkowanie lub ich usuwanie metodami mechanicznymi i termicznymi, stosowanie racjonalnego nawożenia, według wymagań pokarmowych rośliny uprawnej i zasobności gleby,
• przedsiewne zaprawianie nasion przeciw chorobom grzybowym.
• Jeśli wymienione działania nie odnoszą skutku, w ostateczności powinniśmy sięgnąć po syntetyczne środki ochrony roślin, ściśle przestrzegając umieszczonych na etykietach zaleceń dotyczących ich stosowania.

Najważniejsze gatunki szkodników występujące w uprawie buraka ćwikłowego:

• śmietka ćwiklanka,
• mszyca burakowa,
• pchełka burakowa,
• drobnica burakowa,
• omarlica czarna,
• tarczyk mgławy,
• szarek komośnik,
• mątwik burakowy,
• drutowce,
• pędraki: chrabąszcz majowy, chrabąszcz kasztanowiec, ogrodnica niszczylistka oraz guniak czerwczyk,
• rolnice: rolnica zbożówka, rolnica gwoździówka, rolnica czopówka oraz rolnica panewka,
• gryzonie: mysz domowa i polna, nornik polny oraz karczownik ziemnowodny.

Najczęstsze choroby występujące w uprawie buraka ćwikłowego:

• chwościk buraka,
• mączniak prawdziwy buraka,
• parch zwykły buraka.